وژدان . وه قلم کاکی سیامک نجفی

وژدان

پیش وەتن؛

لە ئیرا یە تاریفی وە وژدان وە دو دیدگای مەزەبیەیل و لائییکەیل دەم. ریشەی کەلیمەی وژدان لە ناو فەرهەنگ کوردی و زوورم ناوچەی یارسان نشین ک تەمەرکوز کاری فەرهەنگی منە. وە لە باوەت فولکلوریکیش یە چەوی وە لێ خشنم.



تاریف وژدان:

وژدان یە همروفت دەرووینە، دەرک باتنیە یا پەدیدەی ناو زگییە و دڵییە ک وە ئایەم ویشی چ چشتێ خاسە چ چشتی گەنە. وژدان یە تاریفە ک موتڵەق نییە و نسبیە. هەر وەری خاترە لە ناو مەسەوەیل و دینەیل جوور وا جوور، وژدان وە ئەو نسبەتە ک ئەرزشەیل تاریف کریاسن دورس بوو. وژدانە ک ئایەمەیل وە خەتا و کار گەن وەرگیری کەی و ئایەمەیل تەشویق کەی ئەڕا کردەوی خاس و کار دورس. کەسێک ک بێ وژدان بوو ئەو نیروە لە ناو زگێ نییە ک وە پێ بوویشێ ک کاریگ کەی خراوە.

با مەسەوەیل یا مەزهەبیەیل: ئەوان ویشن وژدان یە پەدیدە یا چشت فتری و قەریزیە ک لە رووژ یەکم وەل مناڵا تیدە دنیا و ئەرە دووینین ک بادەن ئەو مناڵە گەورا بوو و بوودە ئایەم بێ وژدان ئەوە هین تەربیەت نادورسە و موهیت دەور و بەریە ک ئەوجە وە پێ کردگە، ئەریش ئیوە دین ک ئایەم با وژدانیگە پەس ئەو ئایەم با خوایگە و با ئیمان. ئی دەسە ویشن وژدان دەنگ خووا سن.

لامەسەوەیل یا لائییکەیل: ئەوان ویشن مناڵەیل لە وەخت دنیا هاتن پاک پاکن و هوویچ چشتی وە ناو وژدان ئەڕایان مانا نەیری چووین نازانن چەسن و ئایارەی ئەڕا ئەرزشەیل نەیرن، بەس وە شوونی لە ری تەربیەت دورس یا نادورس، ئەو نیرو وژدانە وە ناو دەرووینیان ریشەگرێ و گەورا بوو.

باوژدان و بێ وژدان:

کەسێگ با وژدانە یا وژدان پاکە، ئەو کەسەسە ک ئەو نیروە ک لە ناو دەرووینی هەسن وە روشت کامڵ رەسیە ئەو جە ک لە قانوونەیلێ ک لە ناو جامعە نیراسن ک دورسە یا نا درورس تەشخیس بییەیدن و خاس و گەنێ بکەی.و بێ وژدان ئەو کەسەسە ک ئەو نیروە لە ناو دەرووینێ وە دورسی تەربییەت نەکریاسن و تەشخیس خاس و گەن وە یەک نایەیدن، وەی خاترە ئەرە کار خلاف ئورف ئەو جامعە بکەی ئەزیەت ناودن.



مەهاکمە وە دەس وژدان:

وەختێ کەسێک با وژدان کار گەنیگ بکەیدن ک ئەو کارە ئەرا ئەو جامعە نادورس و قەڵەت وە هەساو تیدن، ئەو نیروە ک هالە ناو زگمان، وژدان، لە دەرووین ئایەم هەڵسی و بووە یە قازی و ئەڕا ئەو کار گەنە مەهاکمەمان کەیدن. جرمێ کە دەیدن وە پێمان، ئەزاو وژدانە، ک جار و وەخت تا مەرز و سنوویر شێتی و لێوەیی ئایەم بەیدن.



کار کرد وژدان:

وژدان بیەسە وەسیلەیگ ک وەختی لە جامعە و ئشتمای دەور و وەرمان هەیمن هوکم یە تورمز یا کونتورلگەر دێرێدن، یانێ وەختێ لە یە جامعە یە چشتێگ خراوە و کار گەن وە هەساو تێدن، ئەرە کەسێک ئەو کارە بکەیدن، کەس با وژدانێگ بوودن، و خاتر ئنجام ئەو کارە توویش یە هس گەنێگ بوو ک وە پێ ویشیمن توویش ئەزاو وژدان بییە. ئەوەسە ک کار کرد وژدان بییەسە یە قازی ناو زگمان و کارکرد فرەیگ دێرێدن.

وە نەزەر رەسید ک وژدان زیاتر کار کردێ ئەڕا ئەو کەسەیلە زیاترە ک لە خوەمان جیاواوز بوو یانێ قەیر لە خوەمان، وەی مانا ک مەسڵەن من کاری بکەم ک یەکی تر ئەزیەت بوود ئەو وەختەسە ک وژدانم توویش ناڕاهەتی و ئەزاو بوو. خیانەت کردن و ئایەم کوشتن یەکی تر لە کار کردەیل وژدانە ک، ئەرە کەسیک با وژدان، زانستە یا نەزانستە توویش ئەو خەتا بوودن، وژدان مەهاکمەی کەیدن و ئەزاوێ دەیدن.



ئەڕا ئییە ک وژدان دورس کار بکەیێ دو چشت تەویسا لە نەزەر بگریم:

1. ئازادی

2. زانیاری و شناخت وە خاسییەیل



وەختێ ئازادی بوودن دی وژدان کار کردێ نەیری. مەسڵەن وەختێ لە ناو جامعە هوویچ قەید و بەندیگ نەودن، دی وژدان مانا نەیری. مەسلەن ئەرە لە یە جامعەی کوشتن ژن وە جیای تەڵاق داینی یە کار سروشتی و تەبیعی بوودن، دی کەسیگ ئەرا کوشتن ژن خوەی خوەی مهاکمە ناکەیدن و توویش ئەزاو وژدان ناکەیدن. وژدان وەختێ کاربرد دێرێ ک چوار چووەیل و ئەسڵەیلێ ک ئەڕا دورس زندەگی کردن دانریاسن رەعایەت بکریدن؛ ئەو وەختەسە ک ئەرە وە پەیێ ئەو ئوسوولە نەچیمن وژدانمان توویش ئەزاو بوودن و دەس کەیە مەهاکمەمان.(ئەڕا ئایەم با وژدان).



هەر چێ وە چشتەیل خاس شناختمان بووەیمنە بان، کار وژدان سەختروە کەیمن و ئەمەڵ قەزاوەتێ گرانتر، ئەوەسە ئەڕا ئییە ک موهیت دەورمان بتوایمن دورس کار بکەیدن تەویسا شناختمان وە ئەو موهیتە بویمنە بان، ئمجا ئەرە توویش کار ناپەسەنیگ ک ئەرا ئەو موهیتە دانریاسن بکەیمن، وژدان تییە سەر وەختمان و مەهاکمەمان کەیدن.



فوروید دەرووین ناس (روانشناس) لە بارەی وژدان ویشی:

وژدان لە دو هاڵەتە ک وە وجوود هاتگە و لە وجودمان هەسن.

یا ک زاتییە (با مەسەوەیل ویشن) یا وە دەس هاوردەنیە (لا مەسەوەیل ویشن). ئەرە زاتی و فتری بوودن، پرسیار تێدە نووا، خوو مەرە گشت یە وژدان بەرانبەر نەیرن، و گشت جوور یەک نیین، پەس ئەڕا دووینیمن ک ئایەمەیل وژدانەیلیان وەل یەکا فەرخ کەن. جوواوەگەی دیارە، تیدە سەر ئەو ئوسول ئەخڵاقی و ئنسانیە ک لە ناو جامعە هەسن، ک هەر کەس یە جوور وە لێ بەرداشت کردگە و لە سەرێ شوونەواری و تاسیر لە دا ناگە، پەس دووارە تیەمنە سەر ئەوە ک وژدان وە دەس هاوردنی و تەربییەتیە.



لە دین ئسڵام:

چووین لە ناو قوران ئونجگ ئوسول زندەگیە تاریف کریاسن و ئەو ئوسووڵ و ئەرزشەیلە هین سالیان ساڵ پیشە و جیا لە ئەو ئوسوولە ک لە ناو قوران دانریاسن، قوانینەیل ئەخڵاقی تر بێ ئەرزشە، وە ئەو خاترە وژدان هەوزەی کاری قەزاوەتێ فەرخ کەیدن. مەسڵەن لە ناو هەردگ مەسەو شەیە و سونی چەن ژنی ئازادە و بێ ئەوەیگ ک ژن ئەوەڵ یا دووییم رەزایەت داشتووی توانی کار خوەی بکەی، وەی خاترە پیاگ باوەڕ مەن موسەڵمان توویش ئەزاو وژدان ناود ک چەن ژن داشتووی. یا بتوای ژنێگ سەنگ سار یا کوچک واران بکەی. یا مەسڵەن ئەرە یە دزییگ بایدن وە دوکاند یە چشت بێزیێ، ساییو دوکان سونی یا شەیە مەسەو باوەڕ مەن، ئەرە دەس ئەو دزە ئەڕای قت بکەن توویش ئەزاو وژدان ناود ک ئەڕا چە وە خاتر ئەو دەس کابرایگ بڕینە.



ریشەگەیل کوردی وژدان:

مەردم سنجاوی (چنگوڕیەیل) و لەکەیل وە خود خوەد ویشن وژد، یا وژ. وە پەس وەن "دان" یا زان، وە مانای زانیاری و داناییە. وژ-دان یانی خوەد زان، یانێ کەسێک ک خوەی زانی چە خاسە و چە خراوە، یانێ خوەی یە نیرویگ لە دەورووین دێری ک قازی ئەوە، وە ئەو خاترە وە پێ ویشن وژدان.

لە کەیل و سنجاویەیل وە خوەدانیش ویشن وژدان. خوەتان زانین، لە لەکی و سنجاویانە بووە وژدان مەزانی. یانی ئەو نیرو دەورنی خوەتەسە ک وە پیت ویشی ئەو چشتە زانی، خاسە یانە. ک هەر ئەوە تاریف وژدانە سە ک کردیم.

فولکلور لە سەر وژدان:

لە ئیرا من مەیزوورم زیاتر لە جامعە ئەڕا ئی بەخش فولکلورە جامعە یارسان نشینە چووین تاقی و پرس و جوو و گەورا بیین من لە ناو ئی جامعە شکڵ گردگە و شناخت من ئەوەسە، ئەرە چە وە ناو کومەڵگاگەیل تریش زوورم کوومەڵگاگەیل کوردی تر جوور کەلوڕ و لەک، جاف و باواجانی مومکنە فرە یا کەم هەر جوور جامعە یارسان بوو، چووین ریشەی فەرهەنگی نزیکی وەل یەکا دیریمن.

قەسەمەیل: یەکی لە قەسەمەیل گەورا وە وژدان قسەم خواردنە ک هاو پایی وەل قەسم خواردن وەل خووایا کەیدن، مەسلەن بوویشی وە وژدانم قەسم هەر ئەوقە گەورایی و ئەزمەت دیری ک یە باوەرمەن دینی دیری و چما بوویشی وە سولتان قەسم، یا وە نەزر قەسەم.

چەن نمونە قەسەم وە وژدان: وە وژدانم قەسەم.، وژدانەن، وژدان نەیرم ئەرە ئی کارە نەکەم...



قسەگەیل گەن: یەکی لە تەوهینەیل وە ئایەمەیل ناو مەنتەقە ئەوە سە وە پێ بوویشریەی بێ وژدان! ئەوە هاو پای ئەوەسە وە پێ بوویشریەی بێ نامووس یا بێ شەرەف.

چەن نمونە لە ئی تەوهینەیلە: بێ وژدان! وژدان نەیری! وژدان بیاشتیای ئی کارە نەکردیای...



لە ئایین و فەرهەنگ یارسان: وژدان بەخشیگ لە زاتە ئایەمەیلە ک وەختێ دوون ئەوەز کەیدن وەل دوون بادە خوەی چوودن هەر وە ئی خاترە ئەو کەسانە کە هانە دوونەیل ئاخرا مەسڵەن هانە دوون ٨٠٠ م، چووین زەمینەی وژدان لە دوونەیل پیشتر خوەیان وەل خوەیانا هاوردنە ئەڕا روشت فرەترە و زووی زووی گەورا بوودن و بوودە ئایەم باوژدانیگ.



لە ئایین زەردوشت، مەزدا یا مەز-دا ک دا وە مانای دانش و زانیاری و دانایی و مەز وە مانای مەزن و گەورا ک مەزدا بووە دانش گەورا، یا ئەو نیروە ک ها لە زات و دەرووین ئایمەیەل ک ئەو دانشە ئایەمەیل ئەرا کردەوەی دو گلە چشت کونترل کەی ک ئەو دو چشتە نیروی خەیر و شەڕە. ئەو مەزدا، زەردوشتیەیل وە پی ویشن خووا و فروید وە پێ وەتگە وژدان. با مەسەوەیل تر وە پێ وەنتە قسەی خووا.

باسپاس و قیرزانی  له کاکی  سیامک نجفی شاعر یارسانی