دیدگاهی آزاد و ناتمام در باره‌ی "جشن خاونکار" در آئین "یارسان" و پیوند آن با "جهانبینی مُغان" و روایت عطار نیشابوری از سیمُرغ:

Faramarz-Kay Babaei
نوشته به  قلم  کا فرامرز بابایی



دیدگاهی آزاد و ناتمام در باره‌ی "جشن خاونکار" در آئین "یارسان" و پیوند آن با "جهانبینی مُغان" و روایت عطار نیشابوری از سیمُرغ:

یری‌تن(=پیرموسی+داوو+پیربنیامین)، همدل و همپُرس به جستجوی شاه و سُلطان معنوی خود برمی‌خیزند و پس از تلاش و سختی و جویندگی بسیار او را در بوستان بابارکن الدین در برزنجه‌ی شهر زوربه صورت شهباز سفیدی می‌یابند. این شهباز سفید، سپس به هیئت نوری بر وجود دایراک خاتون تابیده شده تا از وجود دایراک خاتون(مادر ظاهری سلطان و همسر شیخ عیسی)، سُلطان سُهاک زائیده شود. شیخ عیسی دارای سه فرزند از همسری دیگر می‌باشند. پس از مدتی این سه فرزند بر سلطان سُهاک رشک و حسد ورزیده و بنای ناسازگاری با او را آغاز می‌کنند و خواستار جُدائی او از خانواده می‌شوند. بناچار شیخ عیسی از سُلطان می‌خواهد تا سهم خود را از آن خانه برداشته و خانه را ترک کند. سلطان خواهان سه پاره از اسباب خانه می‌شود: «قالیچه‌ی دمشقی و دیگ و سُفره»، و پس از گرفتن آن‌ها همراه با «یَری‌تَن» از آن خانه کوچ می‌کنند. دقایقی پس از کوچیدن آنان، سه برادر سلطان به القاء و وسوسه‌ی دائی‌های خود از چنین تقسیم اموالی پشیمان می‌شوند، چراکه دائی‌های سه پسران بر این باورند که سُلطان با بُردن آن سه پاره در واقع کان و توان ِزندگی در گیتی را از آن خانه با خود برده است. به همین سبب همراه با دائی‌های خود قشونی از قوم چیچک فراهم کرده و در پی سُلطان و یَری‌تَن برای باز پس‌گیری اسباب خانه لشکرکشی می‌کنند. سُلطان و یَری تَن به غار «مَرنو» در شندر کوه شاهو پناه می‌آورند. رنج و آزار جان وتنگناه و محاصره فزون می‌گیرد تا آنکه داوو به امر سُلطان سهاک مُشتی از خاک را از زیر قالیچه‌ی دمشقی بیرون کشیده و بر قشون چیچک می‌پاشد، که در نتیجه‌ی آن پس از سه شب تاریک، روشنائی حاصل می‌شود و قشون چیچک از هم پاشیده و هیچ یک از ستیزه جویان باقی نمی‌مانند و آنگاه رمزبار به شکل پیرزنی، به دعوت و فراخوان شاه سهاک، یک خُروس و مقداری برنج برای آنان می‌آورد که پس از دُعا دادن و نیایش آن را می‌خورند و جشن پادشاهی خاونکار برپا می‌شود.
سلطان مرمو :


بیای شاهو
بنیامین مه‌زانی تو بیای شاهو
یام رمزو راگه نا دلی مرنو
چه یارانی بین آمانی و رو
یام شرط بنیام شرط بالا مو
کام یارن اسرار یاری مه‌زانو
هر که س بزانو رمز سه گُرو
هم شیر مه‌سه‌ن هم مایه دارو

***
و اما تلاش برای کورمالی و ژرف اندیشی و اندکی رمزگشائی از این روایت آئینی و پیوند آن با جهان بینی اصیل ایران یا همان جهانبینی مُغان:
- در جهانبینی اصیل ایران، خدا، اصل پنهان هستی است. "بهمن" یا "هوومن" یا "وهوومنا" یا "اَرکەمَن" یا "اهَخَمَن" یا "جام‌جَم" یا "مینوی‌مینو" یا "دونادون" ... نام‌های دیگری از این اصل پنهان کیهانی می‌باشد. در زبان کُردی، نیز، واژه‌های "هوما" و "هومان" به معنای خُداست. از این اصل پنهان کیهانی بُن و دانه‌ی سپنتائی آفریده می‌شود که گسترش آن گیتی را از خود می‌آفریند. به بیانی دیگر بُن و دانه‌ی آفریننده‌ی جهان، «سه تا یکتائی» یا «سه پندی» یا «سه پنتائی» یا «سپنجی» یا «سهاکی» یا «یَری‌تَنی» است. «سپنتامینو، وهومینو، انگرامینو» یا «اَرتافروهر، رام، بهرام»، سه ایزدفروز و سه نیروی همزاد هستند که در هماهنگی و همتازی و همآفرینی(=اندازه و میزان)، بُن و سرچشمه‌ی آفرینندگی جان و جهانند. چنین تصویری بعدها، سرچشمه‌ی «کثرت همگرا» یا «وحدت وجود» در عرفان ما می‌شود. در همسان نگری آن با روایت پردیوری، شاید بتوان گفت؛ "پیرموسی" پیکریابی "ارتافرود"، "داوو" پیکریابی "رام" و "بنیامین" پیکریابی "بهرام" است. البته در تصویری دیگر هر کدام از آن‌ها، خود، بازتاب دهنده‌ی "سه‌ گانه‌ی یگانه" یا "یَری‌تن" یا "سیمرغ" " می‌باشند. "داوو" که همان "داهوو" باشد، اصل میان و اصل عشق است و نقش پیوند دهنده دارد و هر دوئی را در همدلی و هماهنگی و همآفرینی یکی می‌کند. به عبارت دیگر، "داوو" چرخه‌چی و سه‌قام دهنده‌ی جهان است.

درویش نوروز آگاهانه به اساس چنین جهانبینی اشاره می فرماید:
دلە سە دانە
دلم مەست بار مەندەی سە دانە
بەزر دور نە بەحر گەنج خەزانە
هەر سە وەرردشان پەری نیشانە
ئەوەل مەغز زات نوشای ئالای سەر
دوو کەس وە مەوجز کیشا نە بەشەر
نگین وەسەت مەزەی میانجا
وەردەن وە مسقال رەمز چەنی رزا
گرەی نەو گرا یەک تەن وە دوو دون
بەدەن شکاوا چوار شەم وەست ئەو شون
دانەی ئاخر چین دا وە غولامان
زەرەش پەیدا کەرد فەر وەست ئەو جیهان
ئەوسا زەن مەرد قەبوول کەردشان
سەر وە سەقامەت فروز بەردشان
ئەمر خواجای ویش وە جا ئاوەردەن
قەوای نیک بەد کوهنە و نەو کەردەن
نەوروز کالاباف کارخانەی گەوهەر
ئوستاد زاغاو دین تیغ جەوهەر

درویش نوروز در رمزپاره ای دیگر می فرمایند:

یاران سە گەوهەر
یەک شەو دیمەوە سە دانە گەوهەر
زولال بی گەرد پاک پر جەوهەر
نە یانەی یاران هیچ کەس را نەوەر
کارخانەی نگین بی کویرە و قالب
نەوەردە چەکوش نەوالەی تالب
سەمەر جەسەد زات مەنزل دوور
شوعلەی شەوق شەو دانەی دەریا نوور
فانووس فەنەر پیم سووز باتن
ئەو شەو دیمەوە نە هو گەی زامن
ئائینەم گرد ئەو دەس دیام دەور دون
مورغ ویم ناسام نە حوجرەی دەرون
ساکن نە میننەت دەورەی دونیا دوور
جام بی وە پای تەخت قال قوبەی نوور
یە نەوروز واتەن مال نیایم جە نو
ئومیدم تونی یا شای دالەهو

تیمور بانیارانی از این گوهر "سه گانه‌ی یگانه" با عنوان " کان لامەکان قورس ئەزەل رو" یاد می‌کند:

قولاو یەک لان هاوە دەست تو
بکیشە نە مە‌غز حەتیتەی قالو
گردی جام جەم جەماد جەیحوون
مەشعەل چراغان باقی چل ستوون
جەم ئارای زاتەن وە نوخت ئەیو
کان لامەکان قورس ئەزەل رو
دوس دام نە بەرە پەی باقی تەنەن
جیهان ها نە تاس تەوەق رووی سەر
ئینشائەلە زیرش مە کەیم وە زەبەر
مەشکاویم پەردەی غوباری ئەخزەر
جومهووری جەمات جیهان سەراسەر
زاغ مال برشت زوانەی جەوهەر
باقی ها وە چەنگ سە دانە گەوهەر
پیرموسی و بنیام و داوو رەهبەر
واز کەن قوفل غەیب حجابی حەجەر
تەیموور رەزم روژ مەنمانو هونەر
مەوج توق تاو جیهان سەرانسەر

- در داستان سیمُرغ عطار، مرغان(=جان‌ها) با برگزیدن هُدهُد به عنوان پیر و راهنمای جستجوی خود، پس از رنج راه و جویندگی بسیار، سی تا مرغ، شاه و سیمرغ و خدای خویش را در برآیندی از همجوئی سی مرغ می‌یابند.
چون شنودند این سخن مرغان همه
آن زمان گفتند ترک جان همه
برد سیمرغ از دل ایشان قرار
عشق در جانان یکی شد صد هزار
عزم ره کردند عزمی بس درست
ره سپردن را باستادند چست
جمله گفتند این زمان ما را به نقد
پیشوایی باید اندر حل و عقد
تا کند در راه ما را رهبری
زانک نتوان ساختن از خودسری
در چنین ره حاکمی باید شگرف
بوک بتوان رست از این دریای ژرف
حاکم خود را به جان فرمان کنم
نیک و بد هرچ او بگوید آن کنم
تا بود کاری ازین میدان لاف
گوی ما افتد مگر تا کوه قاف
ذره در خورشید والا اوفتد
سایهٔ سیمرغ بر ما اوفتد
عاقبت گفتند حاکم نیست کس
قرعه باید زد، طریق اینست و بس
قرعه بر هرک اوفتد سرور بود
در میان کهتران مهتر بود
چون رسید اینجا سخن، کم گشت جوش
جملهٔ مرغان شدند اینجا خموش
چون بدست قرعه شان افتاد کار
درگرفت آن بی‌قراران را اقرار
قرعه افکندند ، بس لایق فتاد
قرعه شان بر هدهد عاشق فتاد
جمله او را رهبر خود ساختند
گر همی فرمود سر می‌باختند
عهد کردند آن زمان کو سرورست
هم درین ره پیشرو هم رهبرست
حکم حکم اوست، فرمان نیز هم
زو دریغی نیست جان، تن نیز هم
هدهد هادی چو آمد پهلوان
تاج بر فرقش نهادند آن زمان
صد هزاران مرغ در راه آمدند
سایه وان ماهی و ماه آمدند
چون پدید آمد سر وادی ز راه
النفیر از آن نفر برشد به ماه
هیبتی زان راه برجان اوفتاد
آتشی در جان ایشان اوفتاد
برکشیدند آن همه بر یک دگر
چه پر و چه بال و چه پای و چه سر
جمله دست از جان بشسته پاک‌باز
بار ایشان بس گران و ره دراز
بود راهی خالی السیر ای عجب
ذره‌ای نه شر نه خیر ای عجب
بود خامشی و آرامش درو
نه فزایش بود نه کاهش درو
سالکی گفتش که ره خالی چراست
هدهدش گفت این ز فریاد شماست
اما همچنانکه در زبان پارسی کُهن و نیز در زبان کُردی، «سی» همان سه می باشد، اطلاق سیمُرغ به سی تا مرغ اشتباهی است که به مرور زمان در اذهان جا خوش کرده است و درست‌تر «سه تا مرغ» است نه «سی تا مرغ» ...
-عطار در نامگذاری این اثر منظورش مقام جویندگان حقیقت است. عطار خود اینگونه پرده از این راز برمیدارد:
من زبان و نطق مرغان سر بسر
با تو گفتم فهم کن ای بیخبر
در میان عاشقان مرغان درند
کز قفس پیش از عجل در می‌پرند
جمله را شرح و بیانی دیگر است
زانکه مرغان را زبانی دیگر است
پیش سیمرغ آنکسی اکسیر ساخت
کو زبان جملهٔ مرغان شناخت
-عطار پریشانی جویندگان خُدا را چنین شرح می دهد:
ای دریغا هیچ کس را نیست تاب
دیده ها کور و جهان پر آفتاب
گر ببینی این خرد را گم کنی
جمله او بینی و خود را گم کنی
ای ز پیداییِ خود بس نا پدید
جمله عالم تو و کس نا پدید
جان نهان در جسم و تو در جان نهان
ای نهان اندر نهان ای جان جان
ای خرد سرگشته درگاه
عقل را سر رشته گم در راه تو
جمله عالم به تو بینم عیان
وز تو در عالم نمی بینم نشان
هر کسی از تو نشانی داد باز
خود نشان نیست از تو ای دانای راز

در روایت پردیوری از جشن خاونکار، سُلطان سُهاک نیز برآیند همدلی و همجوئی «یَری تَن» یا «داوو، پیربنیامین و پیرموسی» می‌باشد.
«سیمرغ» و «یَری‌تن» در فرهنگ باستانی ما همسان با «اَرتافرورد» یا «فروهر» است. خُدائی که آن را افسانه کردند.
نام «ایران» نیز در واقع همان «ئیریئوانه» و «ئیریانه» و «یَری یانه» و «یَری تَن» و «سیمرغ» به معنای «سه اصل» و «سه خانه» است.

دەرویش عەباس کرندی مەرەمو:
دلە چەند حەوال
وە سووز مەپرسم چەنەت چەند حەوال
سەوگەندت بو زات بینای بولەند مال
سرت پنهان بو چوین سیمورغ و زال
سیمورغ چتەور بی زال پەروەرش کەرد؟
زال چیش مەنوشا؟ ئەو مورغ چیش مەوەرد؟
سیمورغ چە لەفز داشت؟ زال مەواتش چیش؟
بیدار بی نە خاو مەزانا وە خویش
حەکیم زامان چەند دەرد زال بی
زال زابول نشین مورغ قاف قال بی
زال وات ئەی سیمورغ یار دەردمەند
من زابول نشین تو نە قاف پابەند
سیمورغ وات وە زال دانای هوشمەن
ئی پەر نە لات بو تا هەزار و هەن
عەباس بتەی بەد نە رووی دونیا کەن
دلسوختەی دەوران پاکباز بی فەن

- در جهانبینی اصیل ایران، خُدا، اصل همیشه نَوشَوی و تازه شونده در گیتی است و هرگز ایستا و کُهنه نمی‌شود. خُدا، گوهر تغییر و نوشوی و تکامل در زمان است«زَروان، گوران». در روایت پردیوری از جشن خاونکار، «مَرنو» تنها یک غار و یک پناهگاه ساده نیست بلکه «مَر» به معنای خُدا می‌باشد و جایگاه آفرینندگی است. «مَرنو» یعنی خُدای نو و تازه ... خُدائی که ویژه‌گی آن تازه شوندگی و سبزی مُداوم در گیتی و جان هاست.
- «شندر کوه» یا «شندر وای» به معنای کوه و خانه‌ی سیمرغ می‌باشد.
- «سهاک» از دو بُن واژه‌ی «سه» و «آک=اصل» ساخته شده است. در این جهانبینی برای راستی و هست شدن و "سه‌قام" هر پدیده‌ای وجود "سه گانه‌ی یگانه" یا "یَری‌تَن» ضرورت دارد. بنابراین «سهاک» به معنای "سه آک" یا "سه گوهر" و نیز به معنای «گوهر راستی» می‌باشد. «شاه یا سُلطان» نام عرفانی خُداست و «سُلطان سُهاک» یا «شاه سُهاک» یا «سان سهاک» به مفهوم «خُدای راستین» است.
بنابر این نام "سُلطان سهاک"، خود، رمزپاره‌ای برای بیان جهانبینی که بر این باورست که در آن هستی برآیند همجوئی و هماهنگی و همآفرینی سه نیروی همزاد هستند. راست شدن یعنی هست شدن، ... و هست شدن گیتی بر سه است. قداست و ارجمندی عدد سه را می توان در سراسر گستره‌ی فرهنگ ایران و حتی جهان دید و حس کرد.
- «خاک» همان «هاگ» و «آگ» و «اِگ»، به معنای تخم و دانه و حق است. تخم و دانه، سبزشونده و روشن کننده است. پاشیدن خاک بر قشون چیچک توسط داوو به امر سلطان سهاک هرگز به مفهوم کشتن و قتل عام نبوده است، بلکه کاشتن تخم و دانه‌ی حق و عشق و آگاهی در دل ستیزه جویان چیچکی بوده است تا پس از سه شب از دل تاریکی جهانی نو و تازه آفریده شود. خاک پاشیده خاکی است که چشمان نابینای قشون چیچکی را جَلا داده و همین بینائی و صیقلی چشم و دل آن‌هاست که سبب می‌شود تا حلقه‌ی محاصره را رها کنند.
-«رمزبار»، صدفی که حامله به رمز و راز آفرینش دنیای تازه است، و خروس، نمادی از خدای رنگین آنست.
...
...
...
«شاد و خُرّم و پیروز باشید»

  با سپاس  فراوان  له  زحمان  جناب  بابایی